Trong quá trình chuyển đổi số tại TP.HCM, một mô hình sáng tạo và thiết thực đang được triển khai tại các quán cà phê và khu phố, với mục tiêu giúp người dân tiếp cận các nền tảng số một cách dễ dàng và nhẹ nhàng. Mô hình “lớp học số” này được thực hiện bởi các bạn trẻ tình nguyện viên, những người đã được tập huấn kỹ lưỡng về cách sử dụng các nền tảng số.

Tại một quán cà phê trên đường Nguyễn Xí, phường Bình Thạnh, không khí trở nên nhộn nhịp khi các tình nguyện viên hướng dẫn người dân sử dụng điện thoại thông minh để cài đặt VNeID, đăng ký khám bệnh online, chuyển tiền không dùng tiền mặt, tra cứu dịch vụ công hay thao tác trên các nền tảng số. Ông Ngô Văn Tá, một cựu chiến binh, chia sẻ rằng trước đây ông chỉ biết dùng điện thoại để gọi và nhận cuộc gọi, nhưng nay được các cháu hướng dẫn tận tình, ông có thể sử dụng thành thạo hơn một số ứng dụng hữu ích.

Chủ quán cà phê, anh Nguyễn Hải Long, cho biết rằng dù đang kinh doanh, nhưng vẫn sẵn sàng nhường không gian quán cho ‘lớp học chuyển đổi số’ đặc biệt này, một mô hình rất thiết thực và giúp ích cho cộng đồng. Không chỉ quán cà phê, các bạn trẻ cũng đã có mặt tại khu phố 15, đường Chu Văn An, giúp người dân cài đặt ứng dụng VssID, hướng dẫn thủ tục hành chính điện tử mức độ 3-4, đồng thời tư vấn cách sử dụng tài khoản công dân số để tiện lợi hơn trong đời sống.

Chuyển đổi số từ cơ sở là mục tiêu của phong trào ‘Bình dân học vụ số’ do Đảng ủy, HĐND, UBND và Ủy ban MTTQ Việt Nam phường Bình Thạnh tổ chức. Phong trào này nhằm phổ cập kiến thức, kỹ năng số cơ bản cho người dân, từ cán bộ hưu trí, lao động phổ thông đến tiểu thương, sinh viên, người cao tuổi. Ông Vũ Ngọc Tuất, Bí thư Đảng ủy phường Bình Thạnh, cho biết rằng mỗi khu phố sẽ có một nhóm học chuyển đổi số, tổ chức lớp học tại nhà văn hóa, điểm sinh hoạt cộng đồng hoặc linh hoạt tại các quán cà phê, nhà dân. Hình thức có thể trực tiếp, trực tuyến hoặc kèm 1:1, nhưng luôn đảm bảo nội dung gần gũi, dễ thực hành, bám sát nhu cầu của người dân.

Để tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ, phường Bình Thạnh cũng khởi động đợt thi đua cao điểm trong 100 ngày, với nhiều chỉ tiêu cụ thể như: 100% thủ tục hành chính được niêm yết, số hóa; 100% văn bản hành chính trao đổi qua môi trường điện tử; tỷ lệ hồ sơ giải quyết đúng hạn từ 98% trở lên; mức độ hài lòng của người dân từ 95% trở lên và mỗi đơn vị có ít nhất 1 sáng kiến cải cách hành chính hoặc chuyển đổi số. Song song đó, 53 khu phố trên địa bàn cũng đăng ký 140 công trình thi đua, từ nâng cấp hạ tầng, cải tạo cảnh quan, chăm lo an sinh xã hội đến xây dựng tuyến phố văn minh, thân thiện môi trường. Tổng kinh phí vận động lên đến hơn 2 tỷ đồng từ nguồn xã hội hóa.

Chia sẻ thêm về mục tiêu của chương trình, bà Hoàng Mai Quỳnh Hoa, Chủ tịch Ủy ban MFTQ Việt Nam phường Bình Thạnh, cho hay rằng chúng tôi không làm phong trào hình thức. Thông qua đội hình xung kích và các lớp học chuyển đổi số ở từng khu phố, người dân sẽ dần hình thành thói quen học tập suốt đời, tiếp cận công nghệ một cách chủ động. Từ đó hình thành nền tảng công dân số thật sự cụ thể, thiết thực, không khẩu hiệu.

Ngày 17/7 vừa qua, chị N., 38 tuổi, cư trú tại Hà Nội, đã nhận được một cuộc gọi từ một người lạ tự xưng là nhân viên giao hàng. Người này thông báo rằng chị có một đơn hàng và yêu cầu chuyển khoản 10.000 đồng. Sau đó, đối tượng đã hướng dẫn chị hủy đăng ký hội viên giao hàng và chuyển khoản nhầm. Khi chị thực hiện theo hướng dẫn, tài khoản của chị đã bị trừ 1,5 tỷ đồng.

Thủ đoạn trên là một hồi chuông cảnh báo về một loại tội phạm mạng đang tiến hóa rất nhanh, hoạt động có tổ chức và len lỏi vào từng giao dịch thương mại điện tử. Thượng tá Đào Trung Hiếu, Tiến sĩ Tội phạm học, cho rằng điểm nguy hiểm nhất của chiêu lừa ‘shipper giả’ nằm ở chỗ các đối tượng không hành động theo những kịch bản cũ kỹ, sơ sài như trước đây, mà liên tục biến đổi cách tiếp cận, đánh thẳng vào tâm lý tin tưởng của người dùng.

Các đối tượng xấu luôn tìm cách bắt kịp hành vi mua sắm trực tuyến của người dân để giăng bẫy, từ giả danh nhân viên giao hàng đến giả mạo tổng đài chăm sóc khách hàng, gửi đường link tra cứu đơn hàng hay thậm chí giả dạng sàn thương mại điện tử. Điều khiến người bị hại dễ mắc lừa chính là việc dữ liệu đơn hàng, từ tên, địa chỉ, số điện thoại, đến giá trị món hàng, hoàn toàn trùng khớp với đơn thật mà họ đang chờ nhận.

Thượng tá Đào Trung Hiếu nhận định, nhiều người chủ quan nghĩ rằng vài chục nghìn đồng không đáng kể, nhưng thực chất, đó là cái bẫy mở cửa cho tội phạm công nghệ cao. Đường link hoặc mã QR mà đối tượng gửi tới thường chứa mã độc, cài vào điện thoại để chiếm quyền điều khiển ứng dụng ngân hàng. Hoặc nguy hiểm hơn, các trang web giả mạo yêu cầu nhập OTP, thực chất là hành vi ủy quyền vô tình cho kẻ gian rút toàn bộ tiền trong tài khoản.

Vấn nạn rò rỉ dữ liệu cá nhân là một vấn đề nghiêm trọng. Thông tin cá nhân của người dùng không còn an toàn như nhiều người tưởng. Dữ liệu bị rò rỉ từ 3 nguồn chính: Nội bộ các sàn thương mại điện tử hoặc đơn vị vận chuyển; các website và ứng dụng kém bảo mật nơi người dùng vô tình để lại thông tin; thị trường mua bán ‘data rác’ diễn ra công khai trên mạng xã hội.

Với vài trăm nghìn đồng, các nhóm lừa đảo có thể sở hữu hàng nghìn bộ dữ liệu chi tiết, từ đó dựng lên câu chuyện lừa đảo khớp tới 90-100% sự thật, khiến người nhận tin tưởng gần như tuyệt đối. Khi niềm tin bị khai thác làm công cụ gây án, mọi cảnh báo chung chung trở nên vô nghĩa nếu không có kỹ năng phòng vệ cụ thể.

Trước thực trạng này, Thượng tá Hiếu khuyến cáo người dùng cần cảnh giác và tự bảo vệ mình. Người dùng cần nhớ nguyên tắc cơ bản: Không chuyển tiền trước cho shipper lạ, không bấm vào đường link hoặc quét QR từ tin nhắn không rõ nguồn gốc, không cung cấp mã OTP hay mật khẩu ngân hàng cho bất kỳ ai. Hãy kiểm tra đơn hàng trực tiếp trên ứng dụng chính thức, ưu tiên thanh toán khi nhận hàng và bật bảo mật đa lớp cho tài khoản ngân hàng.

Tuy nhiên, Tiến sĩ Tội phạm học cũng chia sẻ về một vấn đề đáng lo hơn, là nhóm bị tội phạm nhắm đến nhiều nhất chính là học sinh, sinh viên và người trẻ tuổi, vốn thành thạo công nghệ nhưng thiếu kỹ năng kiểm chứng thông tin. Việc giáo dục kỹ năng tự vệ số cần được triển khai khẩn cấp, bài bản, như một môn học bắt buộc trong trường học và cộng đồng, để thế hệ trẻ có thể tự bảo vệ mình trước những kịch bản lừa đảo tinh vi ngày càng xuất hiện dày đặc.

Dù cơ quan chức năng liên tục cảnh báo và báo chí thường xuyên đăng tin về thủ đoạn lừa đảo giả mạo shipper, nhiều người vẫn trở thành nạn nhân của những kẻ gian manh. Chúng đã thao túng nạn nhân bằng cách khai thác triệt để tâm lý chủ quan của người tiêu dùng và sự thiếu cảnh giác trong giao dịch trực tuyến.

Những chiêu lừa phổ biến mà kẻ gian sử dụng bao gồm gọi điện giả danh nhân viên giao hàng, đọc chính xác tên, số điện thoại và địa chỉ của khách để tạo sự tin tưởng, sau đó yêu cầu khách chuyển khoản vào tài khoản cá nhân với lý do phát sinh phí giao hàng hoặc phí bảo hiểm hàng hóa. Ngay khi nhận được tiền, đối tượng lập tức chặn liên lạc, khiến nạn nhân mất tiền và không nhận được hàng.

Một thủ đoạn khác là đánh vào sự lo sợ của nạn nhân bằng cách thông báo đã chuyển nhầm tài khoản ‘hội viên shipper’. Đối tượng nói rằng nếu không hủy dịch vụ, tài khoản sẽ bị trừ từ 2 đến 3,5 triệu đồng mỗi tháng. Trong tình huống căng thẳng này, nhiều người làm theo yêu cầu, nhấp vào liên kết lạ hoặc cung cấp mã OTP để ‘hủy dịch vụ’, vô tình mở đường cho kẻ gian chiếm đoạt tiền và thông tin cá nhân.

Nguyên nhân người dân dễ sập bẫy là do tình trạng rò rỉ dữ liệu cá nhân, tâm lý sợ mất đơn hàng, vội vàng nhận hàng khi bận rộn và sự chuyên nghiệp của những kẻ lừa đảo. Chúng sử dụng giọng nói tự tin, thuật ngữ chuyên ngành vận chuyển, thậm chí gửi hình ảnh giả mạo nhân viên giao hàng hoặc phiếu giao hàng để củng cố lòng tin của khách.

Để nhận biết và phòng tránh, người tiêu dùng cần lưu ý rằng nhân viên giao hàng chính thống không bao giờ yêu cầu khách hàng chuyển khoản vào tài khoản cá nhân trước khi nhận hàng. Nếu gặp tình huống yêu cầu đóng phí bổ sung hoặc cung cấp mã OTP để hoàn tất giao dịch, người mua phải lập tức dừng lại và xác minh thông tin qua ứng dụng chính thức của đơn vị vận chuyển.

Khi bị lừa, người dân cần giữ lại toàn bộ bằng chứng, trình báo cơ quan công an gần nhất hoặc liên hệ với các đường dây nóng để được hỗ trợ xử lý.